1. Wymień chronologicznie wszystkich królów elekcyjnych:
- Henryk Walezy (1573-1574)
- Stefan Batory (1576-1586)
-Zygmunt III Waza (1587-1632)
- Władysław IV (1632-1648)
- Jan Kazimierz (1648-1668)
- Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673)
- Jan III Sobieski (1674-1696)
- August II Mocny 1697-1706, 1709-1733
- Stanisław I Leszczyński 1704-1709, 1733-1736
- August III Sas 1733-1763
- Stanisław II August Poniatowski 1764-1795
2. Daty:
1423 – przywilej warecki – Władysław Jagiełło
₪ ograniczenie władzy sądowniczej starosty grodowego do spraw z czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na szlachcica, rabunek na drodze publicznej, gwałt)
₪ dopuszczenie wykupu sołectw od “krnąbrnych” sołtysów
₪ wojewoda miał corocznie ustalać maksymalne ceny towarów i artykułów spożywczych w miastach tzw. Taksy wojewodzińskie
₪ ograniczenie przenoszenia się chłopów do miast
1430 – przywilej jedlneński – Władysław Jagiełło
Przywilej wydany w zamian za zgodę szlachty na objęcie tronu polskiego przez jednego z synów Władysława Jagiełły
₪ potwierdzenie dotychczasowych przywilejów
₪ zakaz uwięzienia szlachcica bez wyroku sądowego (neminem captivabimus nisi iure victum)
₪ nakaz rezerwowania urzędów wyłącznie dla szlachty danej ziemi
1434 – przywilej krakowski – Władysław Jagiełło (patrz jedlneński)
1454 – przywilej Cerkwicko-nieszawski - Kazimierz Jagiellończyk
₪ nienakładanie nowych podatków, niezwoływanie pospolitego ruszenia I niezmienianie praw bez zgody szlachty
₪ zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów
₪ zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody (lub kasztelana) w danej ziemi/województwie
1454-1466 – wojna trzynastoletnia (1466 – II pokój toruński)
1493 – przywilej piotrkowski – Jan Olbracht
₪ oddzielenie obrady przedstawicieli średniej szlachty – izby poselskiej I magnaterii – Senatu, uważane za tradycyjny początek Sejmu Walnego (parlamentu)
1496 – przywilej piotrkowski – Jan Olbracht
₪ ograniczenie wolności chłopów – możliwość wyjścia ze wsi jednego chłopa w ciągu roku, zaostrzenie kar za zbiegostwo (początek przypisania chłopa do ziemi)
₪ zakaz nabywania I posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan (1543-obowiązek sprzedaży przez mieszczan posiadanych dóbr)
1505 – przywilej radomski – Aleksander Jagiellończyk
Konstytucja “Nihil Novi” – “nic nowego o nas bez nas”
₪ wprowadzenie nowych praw i podatków tylko za zgodą szlachty
₪ zakaz rozpatrywania spraw świeckich przez trybunały kościelne
₪ ograniczenie osobom spoza szlachty dostępu do urzędów
₪ zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod groźbą utraty szlachectwa
1569 – unia lubelska
1515 – układ wiedeński – zjazd monarchów: cesarza Maksymiliana I, Władysława, króla Czech I Węgier I Zygmunta Starego, króla polski. Zaplanowano wówczas małżeństwo wnuka cesarza Ferdynanda z córką Władysława Anną i wnuczki cesarza Marii Habsburżanki z Ludwikiem Jagiellończykiem (syn Władysława); układ gwarantował, że w przypadku wygaśnięcia jednej z dynastii druga przejmie jej ziemie.
1572-1573
1610 – bitwa pod Kłuszynem, zakończona klęską wojsk rosyjsko-szwedzkich
1612 – wkroczenie do Moskwy Stanisława Żółkiewskiego i okupacja Kremla
1605 – ogłoszenie Dymitra carem (Dymitr I Samozwaniec)
1655-1660 – potop szwedzki
1683 – odsiecz wiedeńska pod dowództwem Jana III Sobieskiego, rozbicie wojsk tureckich wezyra Kara Mustafy
1699 – pokój w Karłowicach – odzyskanie Podola i Ukrainy przez Polskę, zrzeczenie się Węgier i Dalmacji przez Turcję na rzecz Austrii, ostateczne złamanie potęgi tureckiej i tureckiego zagrożenia dla Europy.
3.
Stanisław Żółkiewski (1547-1620) – od 1588 piastował urząd hetmana polnego koronnego. Był doświadczonym żołnierzem, brał udział w rokoszu sandomierskiego, dowodził w bitwie pod Kłuszynem (4 lipca 1610 – zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi). W 1620 dowodził wyprawą do Mołdawii, jednak zgromadzone siły okazały się zbyt słabe. Zginął podczas obrony polskiego obozu pod Cecorą wraz z wieloma żołnierzami polskimi.
Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621) – hetman litewski. Jego talent wojenny przyczynił się do wygranej wojsk polskich pod Kircholmem (1605). Zwycięstwo jednak nie przyniosło konkretnych rozstrzygnięć w trwającym konflikcie inflanckim. Był dowódcą połączonych wojsk polskich i litewskich w czasie obrony Chocimia przed Turkami w 1621 roku. Zmarł w obozie pod Chocimiem.
Jan III Sobieski (1629-1696) – król polski od 1674. W okresie powstania Chmielnickiego walczył w obronie Zbaraża i pod Beresteczkiem, gdzie został ciężko ranny. Kolejny dowód wierności Janowi Kazimierzowi dał walcząc przeciw rokoszowi Lubomirskiego (1655-1666), za co został mianowany marszałkiem wielkim koronnym, a następnie hetmanem polnym koronnym (1666). Rok później dysponując zaledwie 3 tys. żołnierzy, walczył przeciw 20 tys. armii tatarsko-kozackiej Piotra Doroszenki pod Podhajcami. Za zwycięstwo został mianowany hetmanem wielkim koronnym. W 1973 przedstawił plan kontrofensywy przeciw Turcji, która zakończyła się słynnym zwycięstwem pod Chocimiem (11 XI 1973). Z rąk Tureckich odebrał Bar, Mohylów, Kalnik i Bracław, a w 1675 obronił przed ich atakiem Lwów. Odebrał Turkom prawie wszystkie ziemie polskie poza Kamieńcem Podolskim. Jeszcze w 1675 Jan III rozpoczął w tajemnicy pertraktacje z Francją i Szwecją przeciw Brandenburgii, które miały przywrócić Polsce zwierzchnictwo w Prusach Książęcych. Jednak wobec silnego oporu szlachty król musiał zrezygnować z tych planów i wrócić do antytureckiego sojuszu z Habsburgami, którego owocem było zwycięstwo Sobieskiego pod Wiedniem (12 IX 1683).
Stefan Czarniecki (1599-1665) – kasztelan kijowski 1655, wojewoda ruski od 1657, kijowski od 1664, hetman polny koronny 1665. Czarniecki został wzięty przez Tatarów do niewoli, a następnie wydany przez nich Kozakom, którzy zwolnili go w 1649 po układzie Zborowskim. Został wtedy głównym doradcą Jana Kazimierza w sprawach kozackich i to on zaproponował zaatakować Kozaków pod Beresteczkiem (1651). W 1655, gdy armia szwedzka uderzyła na Rzeczpospolitą bronił Krakowa. Jednak nie doczekawszy się odsieczy musiał poddać miasto, a sam podążył za królem na Śląsk. Rozpoczął przeciw Szwedom wojnę partyzancką, w którą wciągnął nawet chłopów. Odniósł zwycięstwo nad Wartą (5 IV 1656). Zajął Bydgoszcz i Tucholę. Po pokonaniu w 1657 księcia siedmiogrodzkiego, który uderzył na Polskę w porozumieniu ze Szwecją, Czarniecki wyruszył (dwukrotnie) jeszcze do sprzymierzonej z Polską Danii, gdzie wsławił się w walkach o wyspę Alsen i twierdzę Koldyngę. 27 VI 1660 wraz z Pawłem Sapiehą odniósł zwycięstwo pod Płonką.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1640-1673) – był synem wojewody ruskiego Jeremiego Wiśniowieckiego, jednak okazało się, że nie odziedziczył talentów przywódczych ojca. Pogłębiały się decentralizacja państwa i samowola magnaterii, która zrywała każdy sejm, na którym usiłowano wprowadzić jakiekolwiek reformy. Kraj ubożał, armia była przestarzała i źle funkcjonowała. Chaos potęgowały konflikty z Turcją i problemy na Ukrainie. W 1672 r. Turcja wypowiedziała Polsce wojnę, jednak nawet to nie powstrzymało szlachty zmierzającej ku rozpętaniu wojny domowej. Pomimo zwycięstw odnoszonych przez hetmana Jana Sobieskiego Polska zmuszona była oddać Turcji ziemie wschodnie i zgodzić się na płacenie ustalonej na mocy rozejmu w Buczaczu daniny.
Henryk Walezy (1551-1589) – pierwszy elekcyjny król polski. Panował krótko (w latach 1573-1574). W czerwcu 1574, na wieść o śmierci swego brata Karola IX, Henryk uciekł potajemnie do Francji, gdzie objął tron jako Henryk III.
Jakub Uchański (1502-1581) – arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski od 1562. Poparł propozycję utworzenia Kościoła narodowego, który byłby tylko częściowo podległy papiestwu. Poparł postanowienia konfederacji warszawskiej (1573). Pierwszy interrex.
Dymitr Samozwaniec – w rzeczywistości Grisza Otriepiew. Człowiek podający się za cudownie ocalonego młodszego syna Iwana Groźnego. Zaczął szukać wsparcia u polskich magnatów (m.in. u Jerzego Mnisza, wojewody sandomierskiego, oraz u rodu Wiśniowieckich). W 1605 roku został ogłoszony carem, jednak rok później wybuchło powstanie przeciw niemu (poniósł śmierć).
4. Wyjaśnij pojęcia:
Liberum veto – liberum-wolne veto-prostestuję, nie pozwalam. Po raz pierwszy tej formuły użył Władysław Siciński w 1652 roku. Prawo stosowane przez szlachtę zezwalające posłowi na zerwanie sejmu lub sejmiku wtedy, gdy nie chciał dopuścić do zatwierdzenia jego uchwał. Poseł zgłaszający liberum veto nie miał obowiązku uzasadnienia swojego stanowiska. Liberum veto wynikało z przyjętej, doprowadzonej do absurdu, zasady jednomyślności w głosowaniu nad uchwałami sejmowymi. Szlachta uznała liberum veto za główny symbol swojej „złotej wolności” i skuteczną zaporę przeciw próbom wprowadzenia absolutyzmu. Zasada ta została zniesiona przez Konstytucję 3 maja.
Wolna elekcja – wybór monarchy nieprzestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas. Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamień pod Warszawą.
Elekcja Virtim – łac. Każdemu z osobna, ile na każdego przypada. Zasada udziału całej szlachty przy wyborze króla.
Pacta conventa – łac. Pactum – układ, conventus – uzgodniony. Była to umowa pomiędzy szlachtą a nowo wybranym królem, której elekt osobiście składał pewne zobowiązania wobec wyborców (polityczne i finansowe). W przeciwieństwie do henrykowskich były inne dla każdego monarchy. Po raz pierwszy zostały sformułowane w 1573 dla Henryka Walezego i z czasem weszły do praw kardynalnych.
Artykuły henrykowskie – sporządzone przez szlachtę polską w okresie I bezkrólewia (1573). Zbiór podstawowych praw określających zasady Rzeczypospolitej i Litwy, które każdy nowo wybrany król musiał zatwierdzić i przestrzegać. Przede wszystkim potwierdzały wolną elekcję, zobowiązywały króla do regularnego zwoływania sejmu(co 2 lata na 6 tygodni), uznania konfederacji warszawskiej (tolerancja religijna), niezwoływanie pospolitego ruszenia i nienakładanie nowych podatków i ceł bez zgody sejmu, prawa kontroli polityki zagranicznej przez senat, powołania stałej rady senatorów-rezydentów (16 osób, które powoływał sejm na 3-miesięczną kadencję), opłacania pospolitego ruszenia za granicami państwa, utrzymywania wojska kwarcianego. W razie nieprzestrzegania artykułów przez króla szlachta mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo (prawo do rokoszu).
Interrex – osoba przejmująca władzę w państwie na czas bezkrólewia. Funkcję tę pełnił prymas Polski. Pierwszym interreksem został Jakub Uchański w 1572.
Dymitriady – nazwa interwencji zbrojnych części polskiej magnaterii w wewnętrzne sprawy Carstwa Rosyjskiego w czasie Wielkiej Smuty w latach 1604-1610, w celu osadzenia na tronie moskiewskim pretendentów podających się za syna Iwana Groźnego. Dymitriady były jedną z przyczyn wybuchu wojny polsko-rosyjskiej 1609-1618.
Unia realna w Lublinie – zawarta na sejmie 1 VII 1569. Przeciwni tej unii byli litewscy magnaci z Mikołajem Radziwiłłem na czele, gdyż nie chcieli utracić swojej dominującej pozycji na Litwie ani dopuścić do zrównania swoich praw z resztą szlachty. Oba państwa miały odtąd posiadać wspólnego i razem obieranego władcę, wspólny sejm, senat, monetę, politykę zagraniczną i wojskową. Odrębne natomiast pozostawały urzędy, wojsko, skarb i sądownictwo.
Sejm Walny – ukształtował się u schyłku XV wieku (1493) i składał się z trzech stanów sejmujących: Izby poselskiej (przedstawiciele poszczególnych ziem, wybrani na sejmikach – posłowie -170), senatu (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, urzędnicy koronni i litewscy: kanclerze, marszałkowie i podskarbiowie ok. 140 senatorów), króla. Organizacja wewnętrzna sejmu: izba poselska obradowała oddzielnie pod kierunkiem marszałka. Senatowi przewodniczył król. Na początku i na końcu obrad obie izby zbierały się wspólnie. Uprawnienie sejmu: uchwalał ustawy (konstytucje). Podejmował decyzje w sprawach: liczebności wojska, wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków. Brał udział w decydowaniu o polityce zagranicznej (wysyłając poselstwa, decydując o przymierzach i wojnie). Podejmował uchwały większością głosów. Czas trwania: sejm zwyczajny zwoływany początkowo w dowolnym terminie przez króla (on ustalał cel obrad), od 1573 – sejm co 2 lata na 6 tygodni. Miejsce obrad: Piotrków, Kraków, Warszawa, Grodno, Lublin.
Kozaczyzna ??? nie mam pojęcia ;/
Ostatnie zadanie to krótka charakterystyka wojen polsko rosyjskich, polsko szwedzkich i polsko tureckich. Nie mam czasu żeby zrobić więc zostawiam to w waszych rękach :) xD